وضعیت ایران در خاورمیانه پس از عملیات طوفان الاقصی/ دلایل شکست پیمان ابراهیم

رسول سلیمی: دور ششم مذاکرات ایران و عربستان که سه دوره آن در دولت روحانی و دو دوره آن در دولت سیزدهم و در عراق برگزار شده بود، توافق دو کشور را به دنبال داشت و انتشار بیانیه ای سه جانبه که علی شمخانی دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی ایران، مشاور امنیت ملی عربستان و رییس دفتر کمیسیون مرکزی امور خارجی حزب کمونیست چین آن را امضا کردند، بمب خبری بود که معادلات خاورمیانه را تغییر داد.

پس از این توافق به سرعت تلاش شد روابط ایران و عربستان با تدارک راه اندازی سفارتخانه در ایران و انجام سفر مقامات ایرانی به عربستان عادی سازی شود. چین نیز توانست در سایه آتش بس میان عربستان و یمن و حتی اعزام هییت یمنی به عربستان برای عادی سازی روابط، قراردادهای تجاری خود را با عربستان توسعه دهد. حالا تقریباً خیال چینی ها و عربستانی از هرگونه حملات موشکی انصارالله به این کشور راحت بود و چین توانسته بود تا حد زیادی در پایان دادن به جنگ در یمن کمک کند.

هم زمان امریکا نیز که از دوره ترامپ به دنبال صلح عربستان و اسراییل بود، گام های خود را سرعت داد و دولت بایدن با انجام مذاکرات فشرده ای توانست اجرای پیمان ابراهیم را در دسترس تر کند. همان طور که کشورهای عربی به تدریج شروع به تعمیق روابط با اسراییل کردند، به طور فزاینده ای از مواضع تاریخی خود عقب نشینی کردند. بن سلمان اعلام کرد (و پس از آن عقب نشینی کرد) که اسراییلی ها “حق دارند سرزمین خود را داشته باشند.”

ایالات متحده و اسراییل مدت هاست که بر این باورند که عادی سازی عربستان سعودی و اسراییل پایه ای برای روابط اینده اسراییل با جهان اسلام گسترده تر است، باتوجه به نفوذ مذهبی، سیاسی و اخلاقی عربستان سعودی در میان کشورهای سازمان همکاری اسلامی، می توانند به سال ها منازعه میان اعراب و اسراییل پایان دهند. چنانچه موفقیت پیمان ابراهیم در زمان ترامپ تا آنجا پیش رفت که عربستان سعودی رویکرد مثبتی نشان داد و اجازه داد پروازهای تجاری اسراییل از حریم هوایی خود در سال 2022 عبور کنند. اما مسیله اینجا بود که پیمان ابراهیم به جای یافتن راه حلی برای مسیله به ظاهر حل نشدنی تشکیل کشور فلسطین، به سادگی آن را به حاشیه راند.

اما در همین لحظه تاریخی که هم محور مقاومت در نقطه فشار قرار گرفته بود و هم ایران بعد از صلح با عربستان نمی توانست از ابزارهای میدانی برای فشار به اعراب و جلوگیری از اجرای پیمان ابراهیم استفاده کند، ارزیابی ضعیف اعراب و کم اهمیت شدن مسیله فلسطین و حقوق فلسطینی ها در جریان پیمان ابراهیم، انگیزه حماس را برای انجام عملیات نظامی علیه اسراییل تقویت کرد.
چه آنکه رهبر انقلاب در مراسم رحلت امام خمینی (ره) در تبیین عملیات حماس علیه اسراییل گفتند «عملیّات طوفان الاقصی دقیقاً در لحظهٔ نیاز منطقه اتّفاق افتاد. نقشهٔ جامعِ وسیعی به وسیلهٔ آمریکا و عناصر صهیونیست و بعضی از دولت های منطقه طرّاحی شده بود تا ارتباط رژیم صهیونیستی با دولت های منطقه طبق خواستهٔ خود آن رژیم تنظیم بشود. این برنامه به لحظه های پایانی خودش رسیده بود؛ یعنی چیزی نمانده بود که این برنامه و نقشهٔ بلندمدّت به مرحلهٔ اجرای عملی برسد. در یک چنین لحظهٔ حسّاسی حملهٔ طوفان الاقصی آغاز شد»

دلایل شکست پیمان ابراهیم

ازاین رو امضاکنندگان پیمان ابراهیم بعد از آنکه پیش شرط حل مسیله فلسطین را از مفاد پیمان ابراهیم حذف کردند، احیای روابط دیپلماتیک را در دستور کار قرار دادند و همکاری های امنیتی و اقتصادی با اسراییل را عمیق تر کردند، درحالی که ترامپ آنها را با پاداش هایی مانند معامله تسلیحاتی برای امارات متحده عربی تشویق می کرد.

در واقع، متن توافقنامه به ندرت به فلسطینی ها اشاره می کرد، به جز چند تضمین مبهم برای ادامه کار برای یک راه حل مذاکره برای پایان دادن به درگیری اسراییل و فلسطین و اینکه مراکش “موضع منسجم، ثابت و بدون تغییر” در مورد این موضوع را تا عملیات الاقصی حفظ کرده بود. به بیان ساده تر، این بسیار کمتر از آن چیزی بود که هم فلسطینی ها و هم حامیان آنها در کنگره امریکا خواستار آن بودند.

دولت بایدن نیز اگرچه می توانست تلاش های ترامپ را معکوس کند و اسراییل را تحت فشار قرار دهد تا به گسترش شهرک سازی خود پایان دهد و درعین حال به وعده ها و تعهدات خود در روند صلح عمل کند. اما حتی تلاش نکرد روند صلح را پیش ببرد و تنها به افزایش انگیزه حماس برای حمله به اسراییل کمک کرد.

توقف امریکا پشت خواسته های عربستان

درحالی که به نظر می رسد که مذاکرات امریکا و عربستان در حال انجام است، دو مانع بزرگ وجود دارد که مانع از توافقی میان اسراییل و عربستان است.

مسیله اول پیمان دفاعی امریکا و عربستان و چگونگی آن است که بر اساس چنین پیمان دفاعی قرار است “ایالات متحده تضمین های امنیتی را به عربستان سعودی ارایه دهد که ممکن است شامل تعهدات برای دفاع از پادشاهی در صورت تهدیدات خارجی باشد و این توافق همچنین می تواند به عربستان سعودی اجازه دسترسی به فناوری نظامی پیشرفته امریکا را بدهد که قبلاً از آن محدود شده بود. ازاین رو این توافق می تواند توانایی های دفاعی عربستان را به طور قابل توجهی در برابر اسراییل افزایش دهد. نتیجه چنین توافقی کاهش وابستگی عربستان به شرق و تقویت بنیه نظامی آن در برابر هر تهدید خارجی خواهد بود که پیش آن در موضع ضعف در برابر آن قرار داشت.

اما مسیله دیگر اینجا بود که ایالات متحده با بسیاری از کشورها پیمان دفاعی ندارد و امریکا صرفاً پیمان های دفاعی متقابل با کشورهای عضو ناتو دارد. اما ایده یک پیمان دفاعی کتبی چیزی نبود که ایالات متحده به طور معمول ارایه دهد و به راحتی نیز نمی توانست بپذیرد.

مسیله دوم پذیرش فلسطین به عنوان یک کشور مستقل بود که در ردیف خواسته های عربستان برای عادی سازی روابط با اسراییل قرار داشت. در همین ارتباط در اوایل سال جاری میلادی، یک نظرسنجی نشان داد که اکثر اسراییلی ها مخالف ایجاد یک فلسطینی هستند. ازاین رو اگر عدم تعهد اسراییل ادامه یابد، عادی سازی عربستان و اسراییل رخ نخواهد داد. در نتیجه، کنگره امریکا پیمان دفاعی امریکا و عربستان سعودی را تایید نخواهد کرد.

چه آنکه نقش سنای امریکا در تصویب پیمان های دفاعی رسمی بین امریکا و کشورهای خارجی ضروری و مهم است و لابی اسراییل نفوذ زیادی در سنای امریکا دارد. این در حالی است که در یک لحظه نادر از اجماع دوحزبی، دموکرات ها و جمهوری خواهان توافق کردند که با پیمان ایالات متحده و عربستان سعودی به جلو حرکت کنند، تنها درصورتی که عربستان روابط خود با اسراییل را عادی سازی کند.

احتمال توافق عربستان و امریکا بدون اسراییل

اکنون سوال این است که واشنگتن و ریاض تا چه حد ممکن است بدون اسراییل پیش بروند؟ ناظران سیاسی می گویند اگر سعودی ها و امریکایی ها به صراحت هرگونه توافق دوجانبه را به همکاری اسراییل مرتبط کنند، پیشرفت آنها ناامیدکننده است. اما اگر آنها تصمیم بگیرند توافق دفاعی فی مابین را بدون اسراییل ادامه دهند می توان انتظار داشت دست کم یک گام به جلو حرکت کنند.

آن چنان که چند هفته پیش، شایعاتی وجود داشت که توافق محدودتر امریکا و عربستان سعودی، بدون اسراییل ممکن است یک گزینه باشد. اما موفقیت عربستان و امریکا بدون اسراییل از آنجا ضعیف به نظر می رسد که لابی اسراییل در سنا و کنگره امریکا آن هم در آستانه انتخابات امریکا آن چنان قوی است که می تواند هر توافقی را با شکست مواجه کند.

عادی سازی عربستان سعودی و اسراییل در دولت بایدن باعث شد تا واشنگتن عادی سازی را به عنوان پیش نیاز هرگونه توافق امنیتی راهبُردی بین واشنگتن و ریاض دوباره در نظر بگیرد. این چرخش و سرعت دادن واشنگتن به توافق با عربستان زمانی صورت گرفت که چین توافقات تجاری با عربستان را گسترش داد. در یک صحنه بزرگ تر، امریکا و چین در رقابت با یکدیگر برای ایجاد برتری بر منابع خاورمیانه هستند و عربستان به عنوان محور هویت سیاسی اعراب، نقش برجسته ای در پیوند با ابرقدرت ها در خاورمیانه برای کاهش هزینه های حضور چین و امریکا دارد؛ بنابراین در تحلیل شکست پیمان ابراهیم بعد از طوفان الاقصی، تحلیلگران معتقدند اولویت منافع اقتصادی در خاورمیانه، چین و امریکا را متقاعد خواهد کرد تا برای حفظ منافعشان با عربستان، کنشگری ایران را بیش از هر زمانی در چارچوب نظمی منطقی قرار دهند تا از وقوع هر متغیر مداخله کننده ای مانند عملیات حماس علیه اسراییل جلوگیری کنند.

311213