شرایط سرپرستی گرفتن فرزند

سرپرستی گرفتن فرزند یک تصمیم عمیق، انسانی و تحول آفرین است که زندگی کودک و خانواده را برای همیشه دگرگون می کند. این فرآیند مسئولیت های حقوقی، عاطفی و مالی قابل توجهی دارد که نیازمند آگاهی کامل از تمامی مراحل و شرایط است. در ایران، قوانین و رویه های مشخصی برای تضمین بهترین آینده برای کودکان واجد شرایط وجود دارد که متقاضیان باید با دقت آن ها را طی کنند. این سفر می تواند پر از امید و انتظار باشد و نیازمند صبوری و درک عمیق است.

پذیرش سرپرستی یک کودک، فراتر از یک اقدام قانونی، یک تعهد قلبی و بلندمدت است که بر پایه عشق، دلسوزی و مسئولیت پذیری بنا می شود. خانواده هایی که این مسیر را انتخاب می کنند، با چالش ها و زیبایی های خاص خود روبرو می شوند. در این راهنما، تلاش می شود تا تمامی ابعاد

مبانی و تعاریف قانونی سرپرستی فرزند

فرزندخواندگی و سرپرستی دو واژه هستند که اغلب به جای یکدیگر به کار می روند، اما از نظر حقوقی تفاوت های ظریفی دارند. فرزندخواندگی به رابطه ای حقوقی اشاره دارد که بر اساس آن، فرزندی که از پدر و مادر واقعی متولد نشده است، به طور قانونی به فرزند یک زوج یا فرد دیگر تبدیل می شود و در بسیاری از جنبه ها، حقوق و تکالیف فرزند طبیعی را پیدا می کند. اما در ایران، این رابطه به طور کامل با فرزند طبیعی یکسان نیست، به ویژه در مورد ارث و محرمیت شرعی. در واقع، تعریف سازمان بهزیستی کشور از فرزندخواندگی، اعطای سرپرستی کودکان بدون سرپرست شناخته شده یا بدسرپرست، به خانواده های متقاضی واجد شرایط قانون جاری حمایت از کودکان بی سرپرست است.

در مقابل، سرپرستی یک مفهوم گسترده تر است که شامل نگهداری و تربیت یک کودک می شود، بدون اینکه لزوماً تمامی روابط حقوقی و نسبی یک فرزند طبیعی را ایجاد کند. برای مثال، کودکان بی سرپرست و بدسرپرست که در مراکز بهزیستی نگهداری می شوند، تحت سرپرستی این سازمان قرار دارند. هدف اصلی هر دو فرآیند، تامین بهترین منافع و آینده برای کودکانی است که به هر دلیلی از نعمت حضور والدین بیولوژیکی خود محروم مانده اند.

قوانین حاکم بر سرپرستی فرزند در ایران

فرآیند سرپرستی فرزند در ایران تحت لوای «قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست» که در سال ۱۳۹۲ تصویب شده است، انجام می گیرد. این قانون چارچوب های حقوقی، اداری و اجرایی را برای متقاضیان و همچنین برای کودکان واجد شرایط سرپرستی تعیین می کند. سازمان بهزیستی کشور نقش محوری در این فرآیند دارد؛ از ثبت نام متقاضیان و بررسی صلاحیت آن ها گرفته تا معرفی کودکان و نظارت بر مراحل پس از واگذاری. علاوه بر این، دادگاه صالح (دادگاه خانواده) و پزشکی قانونی نیز در تایید صلاحیت متقاضیان و وضعیت کودکان، نقش حیاتی ایفا می کنند.

این قوانین با هدف حفاظت از حقوق کودک و تضمین یک محیط امن و پرورشی برای او تدوین شده اند. متقاضیان باید تمامی مراحل را با دقت و صبوری طی کنند، چرا که هر مرحله برای اطمینان از صحت و سلامت این پیوند جدید طراحی شده است. نگاهی به پیشینه فرزندخواندگی در متون دینی، مانند اشارات قرآن به سرپرستی حضرت موسی و حضرت یوسف، نشان دهنده اهمیت اجتماعی و تاریخی این موضوع است که از دیرباز مورد توجه بوده و در فرهنگ ایرانی نیز جایگاه ویژه ای دارد.

چه کسانی می توانند متقاضی سرپرستی فرزند شوند؟

زمانی که افراد تصمیم به پذیرش سرپرستی فرزندی می گیرند، اولین قدم درک این است که چه گروه هایی از نظر قانونی واجد شرایط هستند. قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، اولویت بندی مشخصی را برای متقاضیان در نظر گرفته است تا روند واگذاری عادلانه تر و بر اساس نیازهای واقعی خانواده ها و کودکان صورت پذیرد.

گروه های اصلی متقاضیان و اولویت بندی قانونی آن ها

در ایران، متقاضیان سرپرستی فرزند به سه گروه اصلی تقسیم می شوند که اولویت بندی آن ها به شرح زیر است:

1. زوجین بدون فرزند: این گروه در اولویت اول قرار دارند. شرایط آن ها شامل گذشت حداقل پنج سال از تاریخ ازدواج و عدم فرزندآوری از این ازدواج است، به شرطی که حداقل یکی از زوجین بالای سی سال سن داشته باشد. اگر پزشکی قانونی تشخیص دهد که امکان فرزندآوری برای زوجین وجود ندارد، شرط پنج سال ازدواج اعمال نخواهد شد. این بند نشان دهنده اهمیت تشکیل خانواده برای زوجین نابارور است.
2. زوجین دارای فرزند: این دسته در اولویت دوم قرار دارند. اگرچه این زوجین فرزند بیولوژیکی دارند، اما تمایل به گسترش خانواده خود از طریق سرپرستی فرزند را دارند. شرط حداقل سن سی سال برای یکی از زوجین در این مورد نیز لازم است.
3. زنان و دختران بدون شوهر: این گروه در اولویت سوم قرار می گیرند. زنان مجردی که حداقل سی سال سن دارند، تنها مجاز به پذیرش سرپرستی فرزند اناث (دختر) هستند. این قانون با هدف حمایت از زنان مجردی که تمایل به مادری دارند و همچنین فراهم آوردن سرپرستی برای کودکان دختر نیازمند، تدوین شده است.

اولویت بندی فوق بدان معناست که تا زمانی که متقاضیان واجد شرایط از گروه های اول و دوم وجود داشته باشند، امکان واگذاری فرزند به زنان مجرد کمتر است، مگر آنکه متقاضی پذیرش کودکان با سن بالاتر یا دارای نیازهای خاص باشند. همچنین، در شرایط مساوی، زوجین زیر ۵۰ سال بر زوجین بالای ۵۰ سال برای پذیرش سرپرستی اولویت دارند. رضایت کامل و مشترک هر دو زوج (در صورت متأهل بودن) برای درخواست سرپرستی ضروری است.

شرایط عمومی و اختصاصی متقاضیان سرپرستی

علاوه بر اولویت بندی گروه های متقاضی، تمامی افراد یا زوجین متقاضی سرپرستی باید از شرایط عمومی و اختصاصی خاصی برخوردار باشند که در ماده ۵ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست و بخشنامه های سازمان بهزیستی به تفصیل آمده است. این شرایط برای تضمین سلامت روحی و جسمی کودک و تامین آینده ای امن برای او حیاتی هستند:

• تابعیت ایرانی: متقاضیان باید تابعیت جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند.
• اعتقاد به ادیان رسمی: اعتقاد به یکی از ادیان رسمی جمهوری اسلامی ایران (اسلام، مسیحیت، یهودیت، زرتشتیت) الزامی است.
• صلاحیت اخلاقی و عدم سوءپیشینه کیفری: متقاضیان نباید سابقه محکومیت جزایی موثر داشته باشند و باید از نظر اخلاقی مورد تایید باشند.
• سلامت جسمی و روانی: عدم ابتلا به بیماری های واگیر، صعب العلاج یا اختلالات روانی که مانع از تربیت و نگهداری کودک شود، ضروری است. گواهی سلامت جسمی و روانی از مراجع معتبر لازم است.
• عدم اعتیاد: متقاضیان نباید به الکل، مواد مخدر یا روان گردان اعتیاد داشته باشند.
• تمکن مالی قابل قبول: توانایی تامین نیازهای مادی کودک و داشتن درآمد ثابت و مکفی، از جمله شرایط مهم است. مدارکی نظیر فیش حقوقی، پروانه کسب، گواهی اشتغال به کار یا سند مالکیت می تواند برای اثبات تمکن مالی ارائه شود.
• توانایی لازم برای تربیت و نگهداری: متقاضیان باید توانایی های لازم برای پرورش و تربیت مناسب کودک را داشته باشند.
• عدم حجر: متقاضیان نباید محجور (سفیه یا مجنون) باشند.
• رضایت مشترک: در صورت متأهل بودن، رضایت کامل و مشترک زوجین برای پذیرش سرپرستی الزامی است.
• اولویت های سنی: همانطور که ذکر شد، زوجین زیر ۵۰ سال برای پذیرش سرپرستی بر زوجین بالای ۵۰ سال اولویت دارند.

اگر فردی کودکی را پیدا کند و شرایط سرپرستی در او احراز شود، برای اخذ فرزندخواندگی آن کودک بر دیگران اولویت خواهد داشت. این نشان می دهد که قانون به ارتباطات اولیه و دلبستگی های احتمالی اهمیت می دهد.

کدام کودکان می توانند تحت سرپرستی قرار گیرند؟

پس از بررسی دقیق شرایط متقاضیان، نوبت به شناخت کودکانی می رسد که بر اساس قانون می توانند تحت سرپرستی قرار گیرند. این بخش از فرآیند نیز دارای ضوابط و تعاریف مشخصی است که برای حفاظت از حقوق کودک و اطمینان از واگذاری صحیح او تدوین شده است.

تعریف قانونی «کودک بی سرپرست» و «بدسرپرست»

ماده ۷ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، شرایطی را برای واگذاری سرپرستی کودکان تعیین کرده است. این شرایط به طور خلاصه شامل موارد زیر است:

1. کودکانی که هیچ یک از والدین یا جد پدری آن ها شناخته شده نباشد. اینها معمولاً کودکانی هستند که رها شده اند یا از بدو تولد والدین مشخصی ندارند.
2. کودکانی که والدین، جد پدری و وصی قانونی آن ها در قید حیات نباشند. در واقع، این کودکان هیچ سرپرست قانونی شناخته شده ای ندارند.
3. کودکانی که بیش از دو سال از سپردنشان به سازمان بهزیستی گذشته باشد و هیچ یک از والدین، جد پدری یا وصی قانونی برای سرپرستی آن ها مراجعه نکرده باشد. این زمان طولانی نشان می دهد که کودک از طرف خانواده اصلی خود رها شده یا فراموش شده است.
4. کودکانی که سرپرست قانونی آن ها (اعم از والدین، جد پدری یا وصی) صلاحیت نگهداری و تربیت را از دست داده باشد و حتی با ضم امین یا ناظر نیز این صلاحیت احراز نشود. تشخیص این امر بر عهده دادگاه صالح است و پس از طی مراحل قانونی و اثبات عدم صلاحیت، کودک تحت سرپرستی سازمان بهزیستی قرار می گیرد.

به طور کلی، این تعاریف نشان می دهند که قانون تا حد امکان تلاش می کند تا کودک در کنار خانواده اصلی خود بماند و تنها در صورت عدم وجود هیچ گزینه دیگری یا عدم صلاحیت شدید خانواده، به سازمان بهزیستی سپرده می شود.

محدودیت ها و چالش ها در واگذاری کودکان

با وجود تعداد قابل توجهی از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست، گاهی اوقات فرآیند واگذاری آن ها با محدودیت ها و چالش هایی روبرو می شود که ممکن است متقاضیان را سردرگم کند. یکی از اصلی ترین دلایل عدم تطابق عرضه و تقاضا، به ویژه برای نوزادان دختر سالم، پیچیدگی و طولانی بودن پروسه های قضایی برای تایید بی سرپرستی یا بدسرپرستی یک کودک است. دادگاه ها برای اطمینان از اینکه هیچ حقی از کودک تضییع نشود، باید تحقیقات کامل و دقیقی انجام دهند که ممکن است زمان بر باشد.

همچنین، بسیاری از خانواده ها تمایل به پذیرش نوزادان سالم دارند، در حالی که بخش قابل توجهی از کودکان در مراکز بهزیستی ممکن است دارای سنین بالاتر، بیماری های خاص یا معلولیت باشند. این مسئله باعث می شود که زمان انتظار برای واگذاری نوزادان (به ویژه دختر) طولانی تر شود، در حالی که کودکان بزرگ تر یا دارای نیازهای ویژه، با متقاضیان کمتری روبرو هستند. این چالش ها نشان دهنده نیاز به فرهنگ سازی و آگاهی بخاری بیشتر در جامعه برای پذیرش تمامی کودکان نیازمند سرپرستی است.

فرآیند گام به گام سرپرستی گرفتن فرزند از بهزیستی

مسیر دریافت سرپرستی فرزند از سازمان بهزیستی یک فرآیند مرحله به مرحله و کاملاً قانونی است که نیازمند دقت، صبر و پیگیری است. این مراحل برای تضمین حقوق کودک و انتخاب بهترین خانواده برای او طراحی شده اند.

مرحله اول: ثبت نام در سامانه ملی فرزندخواندگی (adoption.behzisti.net)

اولین گام برای متقاضیان، ثبت نام در سامانه ملی فرزندخواندگی است. این سامانه به عنوان درگاه اصلی و شفاف برای آغاز فرآیند عمل می کند. متقاضیان باید با دقت تمامی اطلاعات درخواستی را وارد کرده و مدارک لازم را بارگذاری کنند. این مدارک شامل موارد زیر هستند:

• تصویر تمامی صفحات شناسنامه و کارت ملی متقاضیان.
• کارت پایان خدمت یا معافیت (برای آقایان).
• سند ازدواج (برای زوجین متقاضی).
• آخرین مدرک تحصیلی متقاضیان.
• سند مالکیت منزل، مبایعه نامه یا اجاره نامه (برای اثبات محل سکونت و تمکن).
• گواهی اشتغال به کار یا تعیین میزان درآمد (مانند فیش حقوقی، پروانه کسب یا گواهی از کارفرما).
• مدارک بیمه پایه اجتماعی.
• گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان مبنی بر عدم امکان بچه دار شدن (برای زوجین فاقد فرزند و اولویت اول، که بعداً باید توسط پزشکی قانونی نیز تایید شود).

نکته مهم: اطمینان از کیفیت و خوانایی تصاویر مدارک بارگذاری شده بسیار حائز اهمیت است. پس از تایید اولیه، بهزیستی متقاضیان را مطلع خواهد کرد تا در مراحل بعدی مدارک خود را در یکی از دفاتر اسناد رسمی برابر اصل کنند.

مرحله دوم: بررسی اولیه و مصاحبه مددکاری

پس از ثبت نام و بارگذاری مدارک، پرونده متقاضیان توسط مددکاران سازمان بهزیستی مورد بررسی اولیه قرار می گیرد. در این مرحله، مددکاران ممکن است برای بازدید از محل زندگی متقاضیان به منزل آن ها مراجعه کنند. هدف از این بازدید و مصاحبه اولیه، ارزیابی ابتدایی صلاحیت خانواده، شرایط زندگی، محیط خانوادگی و توانایی های آن ها برای پذیرش و تربیت کودک است. این مرحله به بهزیستی کمک می کند تا اطمینان حاصل کند که محیط مناسبی برای رشد کودک فراهم خواهد شد.

مرحله سوم: انتظار و معرفی کودک واجد شرایط

پس از تایید اولیه، متقاضیان وارد مرحله انتظار می شوند. زمان انتظار می تواند بسته به شرایط مختلف، متغیر باشد. بسیاری از خانواده ها متقاضی نوزاد دختر سالم هستند که این امر موجب طولانی تر شدن صف انتظار برای این گروه از کودکان می شود. در مقابل، پذیرش کودکانی با سن بالاتر (به ویژه پسر) یا کودکانی که دارای معلولیت یا بیماری های خاص هستند، معمولاً زمان انتظار کوتاه تری دارد. بهزیستی بر اساس اولویت بندی قانونی و نیازهای کودکان، اقدام به معرفی کودک واجد شرایط به خانواده های متقاضی می کند. این زمان بندی می تواند از کمتر از شش ماه برای کودکان خاص تا چندین سال برای نوزادان سالم متغیر باشد.

مرحله چهارم: ارزیابی های تخصصی

هنگامی که کودک واجد شرایط برای سرپرستی معرفی می شود، متقاضیان باید ارزیابی های تخصصی تری را پشت سر بگذارند. این ارزیابی ها شامل مصاحبه با روان شناس معتمد سازمان بهزیستی برای بررسی سلامت روان و آمادگی عاطفی خانواده است. همچنین، گواهی عدم اعتیاد و عدم سوءپیشینه کیفری مجدداً از مراجع مربوطه اخذ می شود. این مراحل برای اطمینان حداکثری از سلامت و صلاحیت خانواده انجام می شود.

مرحله پنجم: تعامل و پذیرش کودک

این مرحله یکی از حساس ترین و عاطفی ترین بخش های فرآیند است. متقاضیان با کودک معرفی شده دیدارهای اولیه خواهند داشت. این دیدارها فرصتی برای ایجاد پیوند عاطفی و ارزیابی تعامل کودک و خانواده است. در برخی موارد، اگر تعامل اولیه مناسب نباشد، ممکن است تا سه کودک دیگر نیز به خانواده پیشنهاد شود. این فرآیند با دقت انجام می شود تا اطمینان حاصل شود که هم کودک و هم خانواده، آمادگی پذیرش یکدیگر را دارند.

مرحله ششم: صدور احکام قضایی

پس از طی موفقیت آمیز مراحل قبلی و تایید کارشناسان بهزیستی مبنی بر آمادگی خانواده و تعامل مناسب با کودک، پرونده به دادگاه صالح ارسال می شود. دادگاه ابتدا حکم سرپرستی موقت را برای یک دوره شش ماهه صادر می کند. در این دوره، مددکاران بهزیستی بر وضعیت کودک و خانواده نظارت می کنند تا از صحت تصمیم گیری و سازگاری آن ها اطمینان حاصل شود. پس از اتمام موفقیت آمیز دوره آزمایشی و تایید نهایی کارشناسان، حکم سرپرستی موقت به حکم سرپرستی قطعی تبدیل می شود و کودک به طور دائم تحت سرپرستی خانواده قرار می گیرد.

ابهامات و دغدغه های رایج متقاضیان سرپرستی

مسیر سرپرستی گرفتن فرزند، علاوه بر مراحل اداری و قانونی، با دغدغه های عمیق عاطفی، شرعی و مالی نیز همراه است. بسیاری از خانواده ها پیش از ورود به این فرآیند، سؤالات و نگرانی هایی دارند که پاسخ به آن ها می تواند به تصمیم گیری آگاهانه تر کمک کند.

مسئله محرمیت فرزند خوانده

یکی از مهم ترین دغدغه های خانواده های متدین، مسئله محرمیت فرزندخوانده است. از نظر شرعی، فرزندخوانده با والدین سرپرست خود محرم نیست و این موضوع می تواند نگرانی هایی را در آینده ایجاد کند. برای رفع این نگرانی، روش های شرعی برای ایجاد محرمیت وجود دارد که مهم ترین آن ها عبارتند از:

• شیردهی (رضاعی): اگر مادر سرپرست بتواند کودک را به مدت مشخص و با شرایط شرعی شیر دهد، بین او و کودک محرمیت رضاعی ایجاد می شود. این روش دارای شرایط و محدودیت های خاصی است که باید با دقت رعایت شود و در حال حاضر کمتر عملی است.
• عقد موقت یا دائم: این روش شامل جاری کردن صیغه عقد موقت یا دائم بین یکی از والدین سرپرست و یکی از محارم شرعی کودک است. به عنوان مثال، پدرخوانده می تواند با مادر بزرگ کودک (اگر در قید حیات باشد) عقد موقت بخواند، یا مادرخوانده می تواند با پدر بیولوژیک کودک (اگر شناخته شده باشد) عقد موقت جاری کند. همچنین در مورد محرمیت با فرزندخوانده دختر، پدرخوانده می تواند با فرزندخوانده خود عقد موقت با مدت بسیار کوتاه و صرفاً برای ایجاد محرمیت بخواند. البته جزئیات این روش ها نیاز به مشورت با مراجع تقلید و دفاتر مذهبی معتبر دارد تا به درستی و بر اساس فتوای مرجع مربوطه انجام شود.

این مسئله نشان دهنده اهمیت ابعاد شرعی در زندگی خانواده های ایرانی است و بهزیستی نیز معمولاً توصیه هایی برای مراجعه به مراجع تقلید ارائه می دهد.

تامین آینده مالی و ارث فرزند خوانده

بر اساس قوانین مدنی ایران، فرزندخوانده از والدین سرپرست خود ارث نمی برد، چرا که رابطه نسبی قانونی (خون) بین آن ها وجود ندارد. این موضوع می تواند یکی دیگر از دغدغه های اصلی خانواده ها باشد که نگران آینده مالی کودک هستند. با این حال، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، راه حل هایی برای تضمین آینده مالی فرزندخوانده پیش بینی کرده است.

ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست به صراحت بیان می دارد که دادگاه در صورتی حکم سرپرستی قطعی صادر می کند که درخواست کننده سرپرستی، بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک کند. تشخیص نوع و میزان این مال یا حقوق با دادگاه است. این تملیک می تواند به صورت سند رسمی، وصیت یا هر نوع انتقال مالکیت دیگر انجام شود. در مواردی که دادگاه تشخیص دهد اخذ تضمین عینی از درخواست کننده ممکن یا به مصلحت نیست و سرپرستی کودک ضرورت دارد، دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده را صادر می کند.

یک تبصره مهم نیز وجود دارد که اگر دادگاه تشخیص دهد اعطای سرپرستی بدون اجرای مفاد این ماده به مصلحت کودک یا نوجوان باشد، می تواند بدون این شرط نیز حکم سرپرستی صادر کند. این ماده قانونی به طور موثری تلاش می کند تا آینده مالی فرزندخوانده را در برابر سایر اعضای خانواده تضمین کند و والدین سرپرست را تشویق به برنامه ریزی برای حمایت مالی از او نماید.

شرایط فرزندخواندگی دختر و پسر (تفاوت ها)

در فرآیند سرپرستی، تفاوت هایی در شرایط پذیرش فرزند دختر و پسر وجود دارد که عمدتاً به اولویت های جنسیتی و سنی متقاضیان در سازمان بهزیستی برمی گردد:

• اولویت جنسیتی و سنی: بر اساس آمار، اکثریت قریب به اتفاق متقاضیان در مرحله اول، تمایل به سرپرستی نوزاد دختر دارند. این تقاضای بالا منجر به صف های طولانی تر و زمان انتظار بیشتر برای نوزادان دختر می شود. در مقابل، کودکان پسر و همچنین کودکان با سنین بالاتر (اعم از دختر و پسر) با متقاضیان کمتری روبرو هستند و زمان انتظار برای آن ها معمولاً کوتاه تر است.
• زنان مجرد: قانون به زنان مجرد بالای ۳۰ سال تنها اجازه سرپرستی فرزند اناث (دختر) را می دهد. این به معنای آن است که زنان مجرد نمی توانند سرپرستی پسر را بر عهده بگیرند.

این تفاوت ها نشان دهنده حساسیت ها و ملاحظات فرهنگی و اجتماعی در جامعه است که بر روند واگذاری فرزندان تأثیر می گذارد.

فسخ فرزندخواندگی: چرا اتفاق می افتد و چه تبعاتی دارد؟

یکی از دردناک ترین اتفاقاتی که می تواند در فرآیند سرپرستی رخ دهد، فسخ فرزندخواندگی است. اگرچه این اتفاق به مرور زمان کمتر شده است، اما هر مورد فسخ، آسیب های روحی و روانی شدیدی را به کودک وارد می کند. مدیرکل دفتر امور کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی کشور تاکید کرده است که فسخ فرزندخواندگی سخت ترین تجربه برای کودکان است. خانواده هایی که با تصمیمات عجولانه یا احساسی وارد این فرآیند می شوند و سپس به دلایل مختلف (مانند حرف اطرافیان یا عدم توانایی در مدیریت چالش ها) از تصمیم خود منصرف می شوند، بزرگ ترین لطمه را به کودک وارد می کنند. این موضوع اهمیت تصمیم گیری جدی، آگاهانه و با مسئولیت پذیری کامل در آغاز فرآیند سرپرستی را دوچندان می کند.

آیا در فرآیند فرزندخواندگی پارتی بازی وجود دارد؟

گاهی اوقات متقاضیان تصور می کنند که فرآیند سرپرستی می تواند تحت تأثیر پارتی بازی قرار گیرد، به ویژه زمانی که با صف های طولانی انتظار مواجه می شوند. اما سازمان بهزیستی با راه اندازی سامانه ملی فرزندخواندگی، تلاش کرده است تا روند را کاملاً شفاف و قابل رصد کند. تفاوت در زمان انتظار برای خانواده های مختلف عمدتاً ناشی از تفاوت در شرایط متقاضیان و نوع درخواست آن هاست؛ به عنوان مثال، خانواده ای که چهار سال منتظر نوزاد دختر است، ممکن است زمان انتظار بسیار طولانی تری نسبت به خانواده ای داشته باشد که حاضر به پذیرش سرپرستی پسری شش ساله یا کودکی با نیازهای خاص است. سامانه دیدبان بهزیستی با شماره تماس ۱۴۸۲ نیز برای پیگیری شکایات و موارد احتمالی اجحاف در نظر گرفته شده است تا شفافیت و عدالت در این فرآیند حفظ شود.

چالش ها، فرهنگ سازی و حمایت ها

فرآیند سرپرستی فرزند، تنها به مراحل اداری و قانونی ختم نمی شود؛ بلکه نیازمند فرهنگ سازی مستمر و حمایت های پایدار برای تضمین موفقیت و پایداری این خانواده های نوپا است.

اهمیت فرهنگ سازی برای پذیرش کودکان

یکی از چالش های مهم در حوزه سرپرستی فرزند، تمایل غالب خانواده ها به پذیرش نوزادان سالم و به ویژه دختر است. این امر باعث می شود که کودکان با سنین بالاتر، کودکان پسر و به خصوص آن هایی که دارای معلولیت یا بیماری های خاص هستند، با شانس کمتری برای یافتن خانواده روبرو شوند. فرهنگ سازی در این زمینه حیاتی است. رسانه ها، با ساخت برنامه ها، فیلم ها و سریال هایی که جنبه های مثبت و چالش های واقع بینانه پذیرش کودکان با نیازهای خاص یا در سنین بالاتر را به تصویر می کشند، می توانند نقش مؤثری ایفا کنند. سریال هایی مانند بچه مهندس اگرچه ممکن است با انتقاداتی همراه باشند، اما در برانگیختن علاقه عمومی و افزایش آگاهی نسبت به فرزندخواندگی تأثیرگذار بوده اند.

از سوی دیگر، اهمیت عدم پنهان کاری حقیقت فرزندخواندگی از خود کودک و جامعه نیز باید مورد تأکید قرار گیرد. مطالعات روان شناسی نشان می دهد که کودکانی که در سنین بالاتر از حقیقت فرزندخواندگی خود مطلع می شوند، آسیب های روحی شدیدتری را تجربه می کنند. در حالی که اگر از ابتدا با این واقعیت بزرگ شوند، آسیب پذیری آن ها کمتر خواهد بود. این شفافیت نه تنها به سلامت روان کودک کمک می کند، بلکه باعث می شود جامعه نیز با دید بازتری به این موضوع نگاه کند و خانواده های سرپرست احساس راحتی بیشتری داشته باشند. سازمان های مردم نهاد و مشاوران اجتماعی نیز در این زمینه می توانند با آموزش و اطلاع رسانی، نقش مهمی ایفا کنند.

خدمات و حمایت های سازمان بهزیستی پس از واگذاری

سازمان بهزیستی پس از صدور حکم سرپرستی قطعی نیز خانواده ها را تنها نمی گذارد و خدمات و حمایت های مختلفی را ارائه می دهد تا آن ها بتوانند چالش های احتمالی را مدیریت کنند. این حمایت ها شامل موارد زیر می شود:

• مشاوره های روان شناختی و مددکاری: کارشناسان بهزیستی و روان شناسان معتمد، مشاوره های لازم را برای سازگاری بهتر کودک و خانواده ارائه می دهند. این مشاوره ها می تواند در حل مشکلات رفتاری، عاطفی و ارتباطی که ممکن است در طول زمان پیش بیاید، بسیار کمک کننده باشد.
• نظارت دوره ای: مددکاران بهزیستی در دوره های مشخصی پس از واگذاری، با خانواده در تماس خواهند بود و از نزدیک وضعیت کودک و خانواده را پیگیری می کنند تا از رشد و سلامت او اطمینان حاصل شود.

این حمایت ها با هدف ایجاد یک محیط پایدار و امن برای کودک و کمک به خانواده ها در نقش جدیدشان طراحی شده اند.

آمار و اطلاعات به روز

بر اساس آمارهای منتشر شده در سال ۱۳۹۹ (آخرین آمار در دسترس از محتوای رقیب)، در شش ماهه نخست آن سال، ۵۳۹ فرزند بهزیستی در سراسر کشور به سرپرستی گرفته شده اند. از این تعداد، ۲۸ فرزند دارای معلولیت نیز وارد خانواده ها شده اند که نشان دهنده افزایش هرچند کم در پذیرش این گروه از کودکان است. استان تهران با ۱۵۵ مورد، بیشترین آمار فرزندخواندگی را در این دوره داشته است. این آمارها نشان دهنده تلاش های مستمر برای یافتن خانواده برای کودکان نیازمند سرپرستی است، اما در عین حال، چالش های موجود در این زمینه را نیز آشکار می سازد، به ویژه در مورد ترجیحات سنی و جنسیتی متقاضیان.

تعداد فرزندان بهزیستی از نظر جنسیت تقریباً ۵۰-۵۰ است، اما ۹۹ درصد متقاضیان در ابتدا به دنبال نوزاد دختر هستند. این عدم تعادل در تقاضا و عرضه باعث می شود که کودکان پسر و همچنین کودکان با سنین بالاتر، مدت زمان بیشتری در مراکز بهزیستی بمانند. حدود ۸۰ درصد فرزندخواندگی ها در محدوده سنی صفر تا سه سال صورت می گیرد و متقاضی برای کودکان بالای سه سال بسیار کمتر است. این آمارها لزوم ادامه فرهنگ سازی برای پذیرش طیف وسیع تری از کودکان را بیش از پیش نمایان می سازد.

نتیجه گیری

سرپرستی گرفتن فرزند، اقدامی سرشار از مهر و مسئولیت پذیری است که می تواند زندگی کودکی را از نو بنا کند و به یک خانواده گرمی و معنای جدیدی ببخشد. این مسیر، اگرچه با مراحل قانونی و اداری پیچیده و دغدغه هایی نظیر محرمیت و مسائل مالی همراه است، اما با آگاهی، صبر و تعهد می تواند به یکی از زیباترین و ارزشمندترین تجربه های زندگی تبدیل شود. قوانین و سازمان های حمایتی مانند بهزیستی تلاش می کنند تا این فرآیند با بهترین شکل ممکن و در جهت منافع عالیه کودک پیش برود.

همانطور که دیدیم، تمامی مراحل از ثبت نام در سامانه ملی فرزندخواندگی تا صدور حکم قطعی، با دقت و وسواس انجام می شود تا از صلاحیت خانواده های متقاضی و امنیت آینده کودک اطمینان حاصل شود. در این میان، دغدغه هایی مانند محرمیت و ارث نیز با راهکارهای شرعی و قانونی قابل حل هستند. اهمیت فرهنگ سازی برای پذیرش کودکان با سنین بالاتر یا نیازهای خاص و همچنین شفافیت با خود کودک در مورد حقیقت فرزندخواندگی، نقش کلیدی در موفقیت بلندمدت این تجربه انسانی دارد.

در نهایت، سرپرستی فرزند یک انتخاب آگاهانه و از خودگذشتگی است که نیازمند قلب هایی گشاده و اراده ای محکم است. این فرصتی است برای خلق یک خانواده پر از عشق و حمایت، جایی که هر کودک، فارغ از گذشته اش، می تواند آینده ای روشن و پر امید داشته باشد. پیش از برداشتن هر قدمی، مشورت با متخصصین و کسب اطلاعات کامل، راهگشای این مسیر مبارک خواهد بود.